Zamojszczyzna na starych zdjęciach i pocztówkach

Żołnierzy sfotografowano obok budynku, który wygląda jak maleńka stacyjka, gdzieś na peryferiach monarchii austro-węgierskiej. Jest on murowany, solidny. Można do niego wejść po kilku stopniach lub przysiąść na drewnianej ławeczce stojącej przy murze. W głębi widać inne zabudowania. Przypominają one składy kolejowe. Z daleka jakby „majaczą” jakieś stojaki oraz (chyba) złożone w rzędach deski.

44 wiorsty torów
Pocztówka z tym niezwykłym, świetnie zachowanym zdjęciem, została kupiona dzisiaj na Giełdzie Kolekcjonerskiej, zorganizowanej obok Zamojskiego Domu Kultury. Z tyłu nie zamieszczono na niej żadnych napisów, dat, stempli pocztowych itd. Jednak gdy się dokładnie przyjrzymy, owa nieznana stacyjka jakoś kojarzy się z Roztoczem. Skąd takie wrażenie? Została ona postawiona w gęstym, sosnowym lesie (wręcz czuje się jego zapach) na piaszczystym podłożu. Przypomina to nieco stacje kolei wąskotorowej, które znamy ze starych zdjęć wykonanych m.in. w Hedwiżynie czy Biłgoraju. Ich historia jest fascynująca i niestety zapomniana. Niezwykłe są zresztą dzieje całej, zamojskiej wąskotorówki.

Jak wiadomo tory wąskotorowej linii gospodarczej o szerokości 750 mm wybudowano już w 1907 r. na trasie z cukrowni w Klemensowie do miejscowości Płoskie. Nosiła ona nazwę „Kolejka Podjazdowa Ordynacji Zamojskiej”. Trzy lata później wybudowano „odgałęzienie” tej linii. Można nim było dojechać m.in. w okolice leśniczówki „Szlengiertówka” na terenie dzisiejszego Roztoczańskiego Parku Narodowego. Trasa prowadziła przez miejscowość Obrocz oraz m.in. do tartaku w Zwierzyńcu.

W 1912 r. powstał kolejny odcinek szlaku wąskotorowego ze Zwierzyńca w okolice Górecka (liczył ok. 12 km). Wówczas łączna liczba torów kolejki liczyła już 44 wiorsty, czyli ok. 47 km. Szlak był stale rozbudowywany i unowocześniany (więcej na ten temat można przeczytać w książce Andrzeja Tajcherta pt. „Koleje wąskotorowe Zwierzyniec – Biłgoraj”).

Wojna wiele zmieniła. W 1914 r. wojska austro-węgierskie, w wyniku błyskawicznej ofensywy, zajęły Zamojszczyznę. Nie wiadomo jednak czy owi wojacy-zdobywcy wykorzystywali wówczas kolej wąskotorową. Losy wojny zmieniały się zresztą jak w kalejdoskopie. Już we wrześniu tego roku Rosjanie wyparli z naszego regionu wojska austro-węgierskie. Obok wąskotorówki ułożono wówczas m.in. linię telefoniczną. Prowadzono też inne prace. Wiadomo np., że linia w lutym 1915 r. sięgała już do Biłgoraja i... Chełma. W jej składzie było kilkanaście stacji (także z zapleczem technicznym i warsztatami) oraz siedem składów paliwa. Po torach wąskotorowych przewożono broń, żywność, drewno itd.

Żeby pasażer mógł napić się wody
Latem 1915 r. ruszyła wielka niemiecko-austriacka ofensywa. Wycofujący się Rosjanie niszczyli wszystko, co spotkali na swojej drodze. Wywożono mienie, które miało jakąś wartość: m.in. lokomotywy, wagony i całe torowiska. Zamojska, ordynacka kolejka wąskotorowa przestała wówczas praktycznie istnieć. Zaplanowano jednak budowę nowego szlaku wąskotorowego. Teraz zrobiły to wojska austro-węgierskie. Wykorzystano w tym celu m.in. dawne nasypy. Kolejka wąskotorowa znów zaczęła funkcjonować. W 1917 r. podróż nią opisywał Isaac Bashevis Singer w opowiadaniu pt. Urząd mojego ojca.

„Niedawno położono krótki odcinek toru między Zwierzyńcem a Biłgorajem i chociaż nie był jeszcze ukończony, już z niego korzystano” – czytamy w tym opowiadaniu. „Nasz pociąg składał się z małej lokomotywy na maleńkich kółkach, podobnej do zabawki, i niskich wagoników z bocznymi ławkami, na których siadali biłgorajscy podróżnicy (...). Wielu mężczyzn miało rude brody, byli ubrani w chałaty (...). Nagle wszyscy krzyknęli: wykoleiły się tylne wagony”.

Pasażerowie przestraszyli się, ale nic się właściwie nie stało. Wspólnymi siłami wagony ponownie ustawiono na torach. Jak opisywał Singer, zrobiono to przy pomocy drągów. Pociąg mógł jechać dalej. „Okolica między Zwierzyńcem a Biłgorajem była piękna. Jechaliśmy przez lasy i doliny mijając od czasu do czasu jakąś chatę pokrytą strzechą, albo pobielany wapnem dom, kryty gontami” – pisał Singer. „Kolejka wciąż przystawała, żeby pasażer mógł napić się wody, albo zniknąć na chwilę w krzakach; maszynista przekazywał paczki lub gawędził z wieśniakami mieszkającymi przy torach. Żydzi odnosili się do maszynisty tak poufale, jakby to był goj, który przyszedł do żydowskiego domu w dni szabasu, żeby napalić w piecach i zwracali się do niego z prośbą o różne postoje”.

Taka kolejka miała swój urok, ale nie mogła jeździć szybko. Pasażerom wyraźnie to nie przeszkadzało...

Zagadka z „dobrymi wojakami”
Na kupionym dzisiaj od jednego z kolekcjonerów zdjęciu, widać tory wąskotorowe oraz jedną z takich, opisywanych przez Singera stacyjek. Postawa żołnierzy może sugerować, iż było to jeszcze w czasie I wojny światowej (np. w 1916 lub 1917 r.). Czy fotografię wykonano na Zamojszczyźnie? Trudno powiedzieć. Istnieje kilka starych zdjęć na których widać stacje kolejki wąskotorowej w naszym regionie. Tam jednak uwieczniono jedynie budynki drewniane (przynajmniej na takich zdjęciach, które znamy). Jakie zatem miejsce widać na owej starej, pożółkłej fotografii? Nie umiemy rozstrzygnąć. Być może Czytelnicy portalu ezamość będą potrafili rozwiązać tę zagadkę.

Bogdan Nowak